Ashtu si edhe herëve të tjera që kam vizituar Kukësin, në shesh kam pa një piramidë të vogël, kushtuar 2000 Martirëve të Lumës, viktima të masakrave serbe në Lumë (1912-1913), njërës nga mizoritë më të mëdha serbe në Shqipëri, pasi siç dihet Beogradi gjithnjë ka synuar zgjerimin e kufijve, tjetërsimin e popullsisë anase në aspektin kombëtar e fetar dhe daljen në brigjet e detit Adriatik. Me këtë rast huazuam tekstin tejet përmbajtjesor të Prof. Dr. Shefqet Hoxhës
Teksti: Prof. dr. Shefqet Hoxha
Fotot: Rexhep Rifati
Më 14 dhjetor 2018 populli dhe Bashkia e Kukësit u blatoi 2000 martirëve të masakruar nga forcat ushtarake serbe, në njëqind e pesë vjetorin e rënies, një muranë gjaku.
Është një vepër kjo tejet e lavdërueshme.
Holokausti i parë në Europë
A mos pak vonë?
-Jo, sepse tre lapidarë janë ngritur më pare për këta martirë: në Topojan për 620 të rënë, në Përbreg për 375, në Kalis për 92. Këto vepra janë mirëpritur nga malësorët e Lumës, janë nderuar dhe martirët janë përkujtuar herë pas here. Luma dhe mbarë Kukesi nuk e harrojnë kurrë gjakun e vet, ani pse mund të ketë kritizerë te padishëm a smirëxhinj. Për këta do te lutemi: ‘Fali zot se nuk dinë çfare thonë !’ U kujtojmë atyre se holokausti i parë në Europë është zhvilluar në Lumë, në Kosovë dhe në Dibër (Hans Peter Rrallman).
Fshatrat digjen, ndërsa edhe pleq, fëmijë e gra therën me bajoneta
1- Viti i sivjetmë shënon 105 vjetorin (sivjet është 106 vjetori, vërejtja e jonë) e kryengritjes antiserbe të shtator-tetorit 1913 në Shqipërinë Verilindore(Dibër , Lumë, Kosovë, Malësi e Gjakovës). Rëndësia e përkujtesës së kësaj ngjarjeje historike është dyfishe: E para, kjo kryengritje qe kundërpërgjigje e shqiptarëve ndaj padrejtësisë që u bënte Europa duke i dhënë Serbisë tokat e tyre, pra qe një reagim i menjëhershëm ndaj vendimeve te Konferencës së Ambasadorëve në Londër;
E dyta, sepse ajo la pas një plojë gjaku të panjohur më përpara, një gjenocid te paimagjinueshëm ndaj banorëve të Kosovës, Lumës, Dibrës me qëllim që t’i shfaroste e t’i zëvendësonte me serbë. Sipas zv/konsullit austo-hunguraz të Prizrenit, Kolhruss,’ trupat serbe kanë marrë urdhër të djegin të gjithë fshatrat e Lumës dhe të Opojës dhe të shfarosin popullsinë e këtyre viseve me qëllim që luftëtarët lumjanë të zhduken përfundimisht nga bota, sepse do të ishin rrezik për serbët…’.Ndihmesa e lumjanëve në kryengritjen antiserbe të shtator-tetorit 1913,ka qenë e ndjeshme , prandaj është shkruar për të. Të pashoqe kanë qenë edhe mizoritë serbe ndaj tyre e këto kanë mbetur pa u vënë re, madje që në ndodhje të tyre. Në vjeshtën e vitit 1913, luftimet midis serbëve dhe lumjanëve(por jo vetëm te këtyre) u përcollën nga masakra, djegie, grabitje. U bënë shkrumb e hi kulla, shtëpi, stane, mashna; u therën me bajoneta pleq, fëmijë e gra; u dogjën fshatra, u vranë ose u shkrumbuan qindra banorë, u grabitën mijëra krerë bagëti të imta e të trasha. Burimet dokumentare, plotësuar me të dhëna gojore e njoftime te shtypit të kohës, na mundësojnë skicimin e kontributeve te lumjanëve në kryengritjen e vitit 1913. Ajo nga Dibra u shtri në Lumë e këtu flamurin e saj e mbajtën Qazim Lika e Ramadan Zaskoci, po ndihmuan edhe Osman Lita, Sali Spahia, Cen Daci, Ramadan Çejku, Dervish Bajraktari, Nail Hyseni(Gorë). Por qëndresa e lumjanëve,për të cilën s’po flasim sot, u fashit. Krahina ra sërish nën robërinë serbe(tetor 1913),por jo përjetësisht.
Si u mposhtë kryengritje?!
2- Si u mposht kryengritja, vijuan reprezaljet si një vit më pare(1912). Gjatë muajve tetor-nëntor 1913 forcat gjakatare të armikut të ngulura në pika dominuese, të mbrojtura me ‘tabe’ e ‘llogore’, për të përballuar mësymjet e malësorëve të tërmegjur, me të cilët kishin ndërprerë çdo kontakt, me një histerizëm genocidist e mllef hienash, nisën te masakrojnë, të vrasin, të therin,, të rrjepin, të hedhin të gjallë në zjarre, gra, burra, fëmijë, pleq, t’u çanin barkun me bajoneta grave shtatzëna, te përdhunonin femrat që kapnin, të grabitnin vajza e nuse të reja e t’i nisnin drejt Shumadisë…., të përdhosnin vendet e shenjta të kultit mysliman, xhami, teqe, tyrbe. Pa çelur mirë dita ushtarët serbe mbyllnin shtigjet e leqet e katundeve, pastaj fillonin gjahun; kapnin kë te mundnin pa dallim moshe e seksi, i lidhnin me konopë, me tela, me zingjirë dhe i vargonin njëri pas tjetrit ose i truçonin nëpër pika të caktuara dhe hidheshin mbi prenë e tyre me plumba , me thika me zingija që të merrnin gjakun e ‘stërvinave’ të tyre që u kishin mbetur në nëntorin e vitit 1912 e në tetorin e 1913-ës nëpër prrocka , sheje, përroje të Lumës. E, në këto mynxyra shiheshin sy me sy bijë e prindër , motra e vëllezër, gra e burra.
Në Lumë u dogjën mbi 700 shtëpi e kulla
Me këto aksione të përgjakshme gjatë rrethit kohor vjeshtë 1912-vjeshtë 1913, barbarët serbe dogjën në Lumë mbi 700 shtëpi e kulla, vranë e therën mbi 1800 banorë, grabitën mbi 7000 krerë bagëti të imta e të trasha Brenda krahinës dhe disa mijëra të tjera që udhëtonin drejt brigjeve të detit Egje për dimërim. Sipas gazetës ‘Shqipëria e Re’,’serbët në çdo vis shqiptar që shkojnë , vrasin, presin, burgosin, dhunojnë e plaçkitin popullsinë e pafajshme , vetëm se janë shqiptarë’…..Kështu bënë ata edhe në Lumë ,jo thjesht për hakmarrje, por për pastrim etnik, madje ky ishte synimi kryesor i tyre. Gjakatarët serbë masakruan në Përbreg 375 vetë,në Topojan e Xhaferaj 500 vetë,n ë Brekijë 120, në Lojme e Nimçë 80 vetë, në Palush 100 vetë, në Ceren 40 vetë, në Morin 40 burra, në Bardhoc, në Gjegjan, në Tejdrine, në Kalimash, në Surroj, në Kryemadh, në Gëdheshtë, në Pistë etj. Luma u shëndërrua në lumë gjaku. Dëshmi për këto masakra në Lumë kemi prej raporteve të konsullatave të huaja në Prizeren, nga shtypi shqiptar i kohës dhe ai socialdemokrat serb, nga gjurmues shqiptar e të huaj,(Leo Freundlich, Edit Durham, Sotir Kolea, Lazër Mjeda etj,). Në ditët tona kanë gjurmuar për këto masakra edhe studiues vendës. Ja disa pohime për këto mynxyra:
Gra dhe fëmijë, pa ekzagjerimin më të vogël, janë djegur të gjallë
Leo Freundlich: ‘Gra dhe fëmijë, pa ekzagjerimin më të vogël janë zhytur në kashtë dhe janë djegur të gjallë përpara baballarëve e bashkëshortëve të tyre, të lidhur këmbë e dorë. Gra shtatzëna janë shpërthyer në mes në mënyrën më të llahtarshme dhe fëmijët e porsalindur janë ngritur përpjetë me bajoneta…. E tërë kjo duket e pabesueshme, por është e vërtetë.Katërqind burra lumjanë që u dorëzuan vullnetarisht u çuan në Prizeren, ku, pastaj, u mbytën përditë me grupe dyzet-gjashtëdhjetë vetësh. Në rajonin e Lumës, u shkatërruan krejtësisht 27 fshatra…’.
Edith Durham: ‘ Nga krahinat e pushtuara vinin njoftime të dhimbshme për mizoritë e egra që bënin serbët dhe malazezët ndaj popullsisë shqiptare. Dhe pushtuesit jo nuk i fshihnin bëmat e tyre, por,përkundrazi, ata mburreshin me to. Nje officer serb desh u mbyt me birrë nga e qeshura kur me tregoi sesi ushtarët e tij kishin therur me bajoneta gratë dhe fëmijet e Lumës…’.
‘Radnicke Novine’,(nr.22,9 tetor 1913); ‘…Mund të them se Luma nuk ekziston më. Gjithçka është shndërruar në kufoma, hi e pluhur. Kishte fshatra me nga 100-150-200 shtëpi, në të cilët nuk ngeli absolutisht askush gjallë… I mblidheshin tubë, nga 40 deri 50 njerëz dhe ashtu si ishin grumbull i thernin të gjithë me thika. Plaçkitje ordinere u bënë kudo. Oficerët rrëmbyen kope te tëra bagëtish dhe i shitën përmes ushtarëve në Prizeren….’.
Sotir Koleja, Lazër Mjeda dhe një Raport zyrtar i Fuqive të mëdha (1919) na kanë shpaluar mizori çnjerëzore të detajuara fshat për fshat (vrasja, djegie, grabitje). Në vazhdën e këtyre gjurmuesve kanë ecur Qamil Hoxha e Naim Manaj që kanë bubrruar në mjedise popullore e ndër bashkëkohës që u patën shpëtuar atyre barbarive. Qamil Hoxha ka mbledhur të dhëna gojore nga fshatrat Ploshtan, Gjegje, Mamëz, Nimçe, Resk, Surroj, Bicaj, Brekijë, Dafke, Përbreg, Ceren, Kalis etj dhe këto janë botuar (post mortum) nga pasardhësit.
Naim Manaj ka shpaluar lista banorësh të masakruar në vjeshtë 1913 në Topojan, Brekijë, Lojme, Nimçe, Xhaferaj, Turaj dhe i ka botuar në gjallje të tij. Në saj të këtyre kontributeve ne kemi pothuaj të plotë pamjen e mizorive serbe mbi banorët e Lumës në vjeshtë 1913, po edhe qëndresën e tyre mbinjerëzore për të mbetur sa më shumë gjallë në trojet qe trashëgonin prej të parëve. Kërkimet e mia në rrethinën e Malziut vijnë e plotësojnë të dhënat për mizoritë serbe në trevën e gjerë të Kukësit në vitet 1912-1913,(botuar në librin ‘ Barbaritë serbe në Lumë’, 1912-1913).
Fishta: ‘Luma edhe pse u vorfnue e u rrallue, nuk ra ‘
Është interesant të kujtojmë edhe një dëshmi që na ka sjellë në mënyrë të letrarizuar Novalis (një pseudonim ) në ‘Gazeta e Re’ (1928): 28 gra-28 martire (kushtuar nanave shqiptare që i dhanë fatosa Shqipnis).
Autori ka shkruar : ‘….Ushtritë serbe po shtriheshin në viset shqiptare të Lumës e aty, n’emën të qytetnimit me zjarm e me shkretnim, po mundoheshin me ua thye shqiptarëve atë kryenaltesinë e tyne legjendare…’. Por as burrat, as gratë-sipas tij-nuk u gjunjëzuen; madje 28 sokolesha nga Luma e Epërme (Opojë) përsëritën aktin e motrave të tyre suljote, duke u hedhur nëpër puse. ‘A dëgjoni, mori lum motra, burrat na i vranë, vllaznit po, prindët po, fëmijët na i lanë jetima rrugëve, tokë e shtëpi na i shkretuen, por për të gjitha këto qemë tue ba gajret, tue qëndrue, por medet halli i zi që na ka gjetë; jam tue ndi se ushtrija e anmikut e ka menden me na marrë si role, me na përdorë si gja e tyne derisa sokolat tanë të bijnë në dorë…’
Megjithatë ,Luma edhe pse u vorfnue e u rrallue, nuk ra , nuk vdiq. Ka pasë shkruar Gj. Fishta : ‘Qe pra sot po ka Shqipni, qe pra sot po ka Shqiptarë!’.
Masakrat serbe në Lumë, zënë vetëm një krye në tubën e mizorive serbe në Shqipëri
Masakrat serbe në Lumë (1912-1913) zënë vetëm një krye në tubën e mizorive serbe në Shqipëri, sepse Beogradi ka synuar gjithnjë zgjerimin e kufijve , tjetërsimin e popullsisë anase në aspektin kombëtar e fetar, daljen në brigjet e detit Adriatik. E, Luma, Kosova, e Dibra kanë qenë si lisi para farkës. Luma qe goditur në vjeshtën e vitit 1912, në vjeshtën e një viti më pas (1913), më 1915, në vitet e zeza 1918-1921. Por, për fat të mirë, as s’u shua, as nuk mbeti nën sundimin serb, edhe përkundur grykësisë së pamatme të krajlave të Beogradit. Nuk u shua raca shqiptare as në Dibër, as në Malësi të Gjakovës, as në Has, as në Kosovën martire, e cila tanimë ka fituar lirinë dhe ka formuar shtetin e vet.
Kuksianët për mikpritjen vëllazërore të kosovarëve merituan titullin e lartë ‘Nderi i Kombit’
Të gjitha këto vise përballuan me sukses holokaustin e parë në historinë e Europës, por Kosova edhe atë me te fundit, më të madhin, që njeh ky kontinent: përzënien e mijëra mijëra shqiptarëve nga trojet e veta stërgjyshore(1999).E, kësaj here Luma e përgjakur me 1912, 1913, 1915, 1918-1921, pse dinte ç’janë barbaritë, grabitjet, përzëniet, ia doli të presë me bujari mijëra kosovarë që u përzunë nga Milosheviçi. Kuksianët bënë, s’mund të bënte vëllai për vëllain dhe merituan titullin e lartë ‘ Nderi I Kombit’. E, sot, edhe pse vonë, populli dhe Bashkia e Kukësit, si peng nderimi, po u blatojnë martirëve lumjanë të masakruar nga shovinistët serbe në vitet 1912-1913 një muranë gjaku, që tregon se Luma nuk i ka harrua bijtë e vet.
Dhe nuk do t’i harrojë!
I përjetshëm qoftë kujtimi i tyre
/ TAN CARA/
